Tana Toraja – Baby’s die begraven worden in een boom, lichamen van overledenen die – in afwachting van hun begrafenis – gedurende maanden of zelfs jaren verzorgd worden alsof ze nog leven, verrotte doodskisten tegen rotswanden waarin de botten zichtbaar zijn of zelfs op de grond vallen, bloederige publieke slachtpartijen van buffels, enz… Het zijn geen dingen die je meteen koppelt aan een paradijselijk reisavontuur, maar toch … eenmaal je je laat onderdompelen in de plaatselijke cultuur kan je alleen maar respect en eerbied opbrengen voor dit volk.

Afkoelen in de bergen

We bevinden ons in Tana Toraja in Zuid-Sulawesi, de thuisbasis van een inheemse bevolkingsgroep de Toraja’s.  Toen ik voor de eerste keer hoorde van hun zeer ongebruikelijke en complexe begrafenisrituelen kreeg ik niet meteen het gevoel van “Oh, tof, laten we daar maar eens een kijkje gaan nemen”.

De lucht is zuiver en de licht verfrissende briesjes die we tot diep in onze longen voelen doordringen toveren een glimlach op onze gezichten omdat ze een beetje als Tic Tac proeven.

Nochtans behoort dit gebied meer en meer tot de grote toeristische trekpleisters in Indonesië. Welke gek wil nu tijdens een heerlijke vakantie in een mooi, tropisch land geconfronteerd worden met de mysteries rond sterven en dood ? Wel, lees vooral verder …

Onze plannen om toch naar dit op het eerste zicht macabere gebied te trekken begonnen pas te rijpen toen we al een paar weken op Bali, Java en Flores hadden rondgezworven en de tropische hitte ons parten begon te spelen. We hadden dringend behoefte aan een paar dagen afkoeling in een bergachtig gebied en Zuid-Sulawesi zou ons dat kunnen bieden. De kust biedt prachtige, ongerepte stranden en duikers voelen zich hier koning te rijk.

Wij focussen ons echter meer op het heuvelachtige gebied Tana Toraja (ca. 3000 km²) dat zich op ongeveer 700 meter boven de zeespiegel situeert en dus doorgaans een paar graden koeler is. Rondom vind je heuse bergen met pieken tot wel 3.478 m (Mt. Rantimario). Vele bronnen melden dat de streek rond Rantepao en Makale onbeschrijflijk mooi is en wie zijn wij om dat tegen te spreken.

De bronnen hebben niet overdreven. De streek is gehuld in een fantastisch mooi frisgroen kleedje met terrasvormige rijstvelden, naaldwouden, bamboe, heuvels en wijdse valleien, koffieplantages, traditionele dorpjes en meer fraais. De lucht is zuiver en de licht verfrissende briesjes die we tot diep in onze longen voelen doordringen toveren een glimlach op onze gezichten omdat ze een beetje als Tic Tac proeven.
Maar ondanks deze paradijselijke eerste indruk realiseren we ons ook dat deze regio de basis vormt van een hele stapel emotionele contrasten.

Het leven van een dode in Tana Toraja

Temidden van deze overweldigende natuurpracht komen we uiteindelijk via Rantepao terecht in de typische dorpen van de Toraja’s.  Rantepao is duidelijk het hart van de regio.  Van hieruit regelt men de meeste excursies naar de omliggende dorpjes Lemo, Londa en Kete Kesu.
Overal zie je de zogeten Tongkonans opduiken. Dit zijn de traditionele, voorouderlijke woningen met prachtig gedecoreerde zadelvormige daken, de voorzijde steeds noordwaarts georiënteerd.

Tegen de voorgevel tref je meestal een aantal buffelhoorns aan, verticaal bevestigd. Meer hoorns betekent meer rijkdom en dus meer aanzien voor de familie in kwestie. Een Tongkonan is echter geen gewone woning maar een diepspirituele plek waar de doden worden opgebaard, generatie na generatie. En de dood is de rode draad in het leven van een Toraja-gezin want een overledene is niet dood zolang hij geen fatsoenlijke begrafenis krijgt.

Een begrafenis is een groot feest

Een begrafenis in Tana Toraja is een groots opgezet spektakel waarbij honderden mensen uitgenodigd worden, zelfs uit omliggende dorpen. Er worden buffels en varkens publiek geslacht en het vlees wordt verdeeld onder de aanwezigen. Om zo’n ‘evenement’ te kunnen organiseren moet een doorsnee gezin erg lang sparen. Terwijl wij westerlingen sparen voor luxe en plezier spaart een Toraja-gezin dus om begrafenissen te kunnen financieren met maar één bedoeling… de ziel van de overledene via een dagenlang ritueel een geslaagde overgang te bezorgen naar het hiernamaals.

In afwachting van de begrafenis wordt de overledene niet als dood beschouwd, maar als gewoon ‘ziek’. Het lichaam wordt gebalsemd en opgebaard in de Tongkonan.

Als je weet dat één gewone buffel 3 tot 4.000 euro kost begrijp je meteen dat zo’n begrafenis vele maanden tot zelfs jaren kan uitgesteld worden.  Soms moeten zelfs accomodaties bijgebouwd worden om alle geïnviteerden te slapen te leggen. Sommige familieleden zijn bovendien uitgezwermd naar andere landen of werelddelen.

De kosten lopen dan ook vaak op tot duizenden en zelfs tienduizenden euros, afhankelijk van de status van de familie.
Intussen wordt de overledene dus niet als dood beschouwd, maar als gewoon ‘ziek’. Het lichaam wordt gebalsemd en opgebaard in de Tongkonan. De familie verzorgt de overledene door deze regelmatig te kleden en dagelijks te voeden. ‘s Nachts blijven familieleden er ook afwisselend overnachten. Men gelooft dat de ziel aanwezig blijft tot de officiële begrafenisceremonie achter de rug is en deze kan afreizen naar het hiernamaals. Vanaf dat ogenblik zijn de overblijfselen van geen belang meer en wordt er niet meer naar omgezien.

De dood als een toeristische trekpleister

Je voelt meteen aan dat je hier een eeuwenoude en zeldzame cultuur binnenstapt, maar helaas heeft ook hier de toeristenindustrie zijn weg gevonden. Busladingen vol toeristen worden aangevoerd  en allemaal willen ze een glimp opvangen van de doden, de zichtbare overblijfselen in de graven en de akelige slachtrituelen. Mensen zijn soms rare dieren toch … en ik ben er dus ook eentje van.

Een beklemmend gevoel bekruipt me als we in een omliggend dorpje door een gezinslid uitgenodigd worden om in hun Tongkonan een groet te brengen aan hun overleden vader.  Niemand lijkt er een probleem mee te hebben dat vreemdelingen zich in hun privésfeer mengen. Ik weet niet goed hoe me te gedragen als ik naar de open kist wordt gebracht die gedeeltelijk afgedekt is met een wit laken. Ik besluit me wijselijk op een afstand te houden. De zoon praat tegen zijn overleden vader alsof er niets aan de hand is.

Voor de Toraja’s heeft de dood niets akeligs. Hun leven draait er als het ware voortdurend omheen en hun complexe rituelen behoren tot de meest legendarische ter wereld. Bij één ritueel betrekt men vaak meerdere dorpen en gezien de extravagante aard van zo’n gebeurtenis kon het niet uitblijven dat de toeristische sector hier op ging inspelen.  Dit heeft zowel voor- als nadelen. Enerzijds zorgt de toeristenstroom voor een gezond economisch evenwicht in de regio en motiveert het de bevolking om hun tradities in ere te houden, maar anderzijds komt uitbuiting om de hoek kijken en wordt een toename van criminaliteit waargenomen in de vorm van vandalisme en diefstal van antieke voorwerpen en de typische poppen die de overledenen moeten voorstellen (Tau Tau).
Sinds 2009 behoren tien sites in Tana Toraja tot het UNESCO Werelderfgoed waaronder dus ook de dorpjes Lemo, Londa en Kete Kesu.

Wat te doen in Tana Toraja ?

De aandachtige lezer heeft hierboven natuurlijk al direct opgemerkt dat de drie dorpjes Lemo, Londa en Kete Kesu bij de meeste reizigers op het programma staan. Het startpunt is doorgaans Rantepao dat je in een tiental vermoeiende uurtjes vanuit Makassar met de bus kunt bereiken.

Lemo

Deze locatie is vooral gekend voor zijn rotsgraven en de bekende Tau Tau. Dit zijn poppen die uit hout worden gehakt en zoveel mogelijk de beeltenis van de overledene moeten overbrengen. Ze dragen ook de originele kleding en zelfs attributen van de dode in kwestie. Dit levert hier en daar kleurrijke prentjes op.

De poppen zien er vaak akelig realistisch uit en kijken vanop balkons tegen de rotswand uit op de omgeving. Ze waken over de graven en ook over de achtergebleven nog levende familieleden. Het zijn mooie, zelfs liefdevolle taferelen, maar tegelijk ook droevig en griezelig. De kledij verweert en vergaat met de jaren en de kleuren verdwijnen zodat sommige poppen er grauw en troosteloos uitzien.
De graftombes zelf zijn allemaal manueel uitgehouwen uit de solide rotswand en bieden soms plaats aan drie familieleden. Aan één graf wordt vaak meer dan een jaar gewerkt.

Londa

Dit is een bijzonder macabere locatie waar mijn maag zich een paar keer omdraaide. In feite gaat het hier om een rotswand met een enorme grot. Vroeger werden de mooi gedecoreerde houten doodskisten enkele meters boven de grond opgehangen om ze te beschermen tegen rondlopend ongedierte. Het hout begon vervolgens te rotten waardoor de botten gewoon naar beneden vielen.

De grot zelf is pikdonker maar er zijn genoeg plaatselijke gidsen beschikbaar die je met een toortslamp op het juiste pad houden. Op sommige plaatsen liggen tientallen schedels en botten kriskras door en op elkaar.
Er bevinden zich ook doodskisten in de grot zelf en sommige mensen lieten hun lijken gewoon achter op de grond. De grot is een mengelmoes van schedels en allerlei beenderen. Hier en daar worden we zelfs geconfronteerd met lichamen in een soort gemummificeerde toestand en waarvan het haar nog aanwezig is.
Maar in Londa kan je ook nog mooie, redelijk recente Tau Tau zien.
Hoe dan ook, dit is een héél creepy locatie en beslist niet geschikt voor mensen met een gevoelige maag en een bang hartje.

Baby’s begraven in een boom

Niet ver van Londa stuiten we op het volgende fenomeen. Eentje dat me meteen kippevel bezorgt. In een dikke Banyan boom tussen reuzenbamboes merken we holtes op waarvan sommige afgedekt zijn met een schutsel van palmtakken. Sommige holtes zijn al bijna terug dichtgegroeid. Het blijken grafjes te zijn voor baby’s van maximaal zes maanden oud.

Ouders van overleden kindjes hakken holtes in de dikke boomstam waarin ze het lijkje achterlaten.  In één boom passen vaak meer dan tien baby’s die allemaal rechtopstaand begraven worden. Deze manier van begraven is voorbehouden aan baby’s die nog geen tandjes hebben ontwikkeld.
Men gelooft dat de boom in zijn groeiproces de zielen van de kindjes in zich opneemt en uiteindelijk laat overgaan naar het hiernamaals.
De aanblik van deze majestueuze boom die in een innige omhelzing de kindjes in zich opneemt grijpt je naar de keel en laat je even sprakeloos aan de grond genageld staan. Het is macaber, droevig en hartveroverend tegelijk.

Tongkonans en witte beenderen in Kete Kesu

Het laatste deel van onze rondtrip brengt ons in Kete Kesu, een 400-jaar oud traditioneel dorpje waar men nog heel fel vasthoudt aan de complexe begrafenisceremonies en waar je je als buitenlander gewoon in het gebeuren kunt mengen zonder op te vallen. Hier kan je een aantal mooi uitgelijnde en gedecoreerde Tongkonans bekijken waarvan er eentje ook als museum dienst doet. De vele buffelhoorns trekken de aandacht en wijzen op een rijke en actieve historiek.

Vlak bij het dorp treffen we opnieuw rotswanden met de typische hangende doodskisten aan. Sommige zijn meer dan 100 jaar oud en bijna volledig weggerot met als gevolg dat de beenderen en schedels overal verspreid liggen, wit afgebleekt door jarenlange tropische zonneschijn. Ik moet toegeven dat het met wankele knietjes was dat ik hier rond liep. Je baant je werkelijk een weg door de afgebleekte beenderen en schedels van overleden mensen.

Het is voor ons westerlingen onmogelijk te begrijpen hoe men hier op deze manier met de doden omgaat. Het lijkt respectloos, luguber en grof.  En toch is er een verklaring voor. In Tana Toraja gelooft men dat de ziel bij het lichaam blijft tot na de begrafenis. Daarna gaat ze over in de Tau Tau die men speciaal voor de overledene ontwerpt. De overblijfselen zijn vanaf dat moment niet belangrijk meer en niemand kijkt er nog naar om.

Getuige van een beklijvende begrafenisceremonie

Tijdens een verblijf in deze regio krijg je wellicht snel te horen waar en wanneer er plechtigheden plaatsvinden. Een lokale gids kan adviseren bij je keuze en je ook begeleiden. Een gids lijkt me verstandig omdat die je meer inzichten kan bieden in de plaatselijke gebruiken zodat je als buitenstaander niet te veel opvalt. Natuurlijk vragen we hem ook wat we de familie kunnen aanbieden als gift. Blijkbaar zijn sigaretten altijd gegeerd en we zorgen dus voor een paar sloffen sigaretten.

We komen toe in een klein, onopvallend dorpje waar we meteen welkom geheten worden door de familieleden van de overleden vader. Men vraagt ons hen te volgen naar de opgebaarde kist met ernaast een afbeelding van de dode.  Het geeft een raar gevoel als we vernemen dat hij bijna drie jaar geleden overleden is. De activiteiten zijn al volop aan de gang en men vraagt ons om het offeren van de buffels bij te wonen op het centrale pleintje. Een paar honderd mensen, afkomstig uit verschillende dorpjes, zitten op en rond het pleintje rustig te babbelen. Elk dorpje stuurt afgevaardigden in hun specifieke kledingstijlen en kleuren, volgeladen met giften en offers.

Niet voor gevoelige zielen

Van her en der voert men varkens aan, met de poten omhoog vastgebonden aan bamboestokken en gedragen door twee mannen. Het gekrijs van de dieren snijdt door merg en been. Het lijkt alsof ze weten welk gruwelijk lot hun te wachten staat.  Drie buffels worden met touwen aan de nek op het pleintje getrokken. Een man met een enorm zwaard in de hand staat ze op te wachten.

De runderen zijn duidelijk gestresseerd en terwijl we in hun angstige wijdopengesperde ogen kijken steekt de man zijn zwaard langs de zijkant in de keel van een buffel en snijdt deze vervolgens met één haal open. Het bloed gutst in dikke stralen op de kurkdroge zandgrond en vormt snel dikke, modderige plassen als het zich met het droge zand mengt. Een deel van het bloed wordt opgevangen in dikke bamboestokken. Secondenlang blijft het gekwelde dier rechtop staan tot het uiteindelijk begint te wankelen en door de knieën zakt.  De andere twee dieren ondergaan kort daarop hetzelfde lot.

Het vlees wordt ter plaatse versneden

De zon brandt genadeloos dus kan je je voorstellen hoe dit zaakje begint te ruiken.
De uitgebloede dieren worden ter plaatse bliksemsnel door ervaren slagers versneden. Stukken vlees worden weggedragen naar tenten waar het onmiddellijk wordt klaargemaakt. Verser kan het niet zijn.
Amper een uurtje na de slachtpartij wordt het bereide vlees al rondgedragen. Wij krijgen het aanbod om een hapje mee te eten, maar we wimpelen dit vriendelijk maar kordaat af.  De wrange geur van de met bloed doordrenkte grond in combinatie met de tropische hitte doet me kokhalzen.

Weg van het plein liggen hier en daar levende varkens nog altijd met de poten vastgebonden aan hun bamboestokken te wachten op hun lot. De dieren kunnen zich niet verroeren en liggen gewoon af te zien in de blakende zon tot ze met een dolksteek uit hun lijden verlost worden. De krijsende geluiden zijn soms niet om aan te horen.
Dit soort tradities is niet bestemd voor de fijngevoelige dierenvrienden onder ons. Je komt er werkelijk gruwelijke taferelen tegen.
Ik voel me opgelucht als ik het terrein uiteindelijk kan verlaten.

Eventjes deel mogen uitmaken van de ingewikkelde eeuwenoude cultuur van de Toraja’s is en was een hele eer, maar ik ben toch ook een beetje opgelucht dat het achter de rug is. De sfeer is soms erg onwennig en beklemmend. Een bezoek aan Tana Toraja laat een diepe indruk achter bij de meeste bezoekers.

Intens genieten van een bakje Toraja troost

Tana Toraja is ook heel bekend voor zijn geweldige koffie. Het is bovendien een belangrijk exportproduct.
Omdat de koffie op grotere hoogtes (1.000 – 1.200 m) groeit heeft deze een heel specifiek en stevig karakter met veel body, een aangename romigheid, fruit en aardse tonen.

In Batutumonga, ongeveer 15 km van Rantepao aan de voet van Gunung Sesean, is het heerlijk bekomen van de indrukwekkende taferelen. Het wordt ook wel eens ‘Het land boven de wolken’genoemd en biedt fantastische panoramische uitzichten en zonsop- en ondergangen.
Kortom, een ideaal plekje om eventjes terug te kijken op ons bizarre avontuur.

Meer lezen :
The Toraja people and the most complex funeral rituals in the world